مقدمه:
ارتباط فرایند انتقال پیام، دانش ، عواطف، افکار و احساسات به دیگران به منظور تأثیر گذاری بر آن هاست. نیاز آدمی به ارتباط غیر قابل انکار است. می توان گفت که بدون ارتباط تمدن و فرهنگ انسانی نمیتوانست شکل بگیرد. در این مقاله به بررسی ارتباط و نقش آن در فرایند آموزش می پردازیم.
مفهوم و تعریف ارتباط:
در لغت نامه های فارسی، کلمه ارتباط گاهی به صورت مصدر متعدی به معنای پیوند دادن، ربط دادن، بستن و گاهی به صورت اسم مصدر به معنای بستگی، پیوند، پیوستگی و رابطه ، و در مواردی نیز در معنای گسترده تری مانند مبادله گزارش، اطلاعیه، نقل و انتقال، مراوده، اخبار، مشارکت و حتی خطوط و وسایل ارتباطی به کار رفته است. در علوم ارتباطات از مفهوم ارتباط معنای گوناگونی نظیر انتقال و انتشار آگاهیها، اندیشه ها، ایجاد پیوستگی اجتماعی، اشتراک فکر و تفاهم استنباط می شود (معتمدنژاد، ۱۳۵۵). برخی از صاحب نظران با توجه به دیدگاهها و دریافتهای خاص خود، تعریف مشخصی از آن ارائه داده اند. بعضی آن را فن انتقال اطلاعات و افکار و رفتارهای انسانی از یک شخص به شخصی دیگر تعریف کرده اند. (اگی و آمری، ۱۹۷۶). دانشمندان علوم اجتماعی، ارتباط را به معنی تعامل اجتماعی به کار برده و آن را منشأ فرهنگ و عامل ارتقای انسانی دانسته و فقدان آن را به معنای س نسبی در حیات انسانی و مانع هر نوع تعالی اجتماعی ذکر کرده اند (ساروخانی،۱۳۶۷). در فرایند یاددهی-یادگیری، ارتباط به معنی اشتراک فکر و برقراری رابطه مطلوب و مؤثر بین یاددهنده و یادگیرنده به منظور تغییر در رفتار به کار برده می شود. البته اشتراک فکر، تفاهم و تغییر رفتار تنها در موضوعهای علمی خلاصه نمی شود بلکه در سطح فرهنگ، ارزشها، و هنجارهای حاکم بر جامعه و افرادی که ارتباط برقرار می کنند نیز مطرح می شود.
انواع ارتباط:
۱.ارتباط ارادی و ارتباط غیرارادی: اگر ارتباطی با طرح و برنامه ریزی قبلی و حساب شده باشد، آن را ارتباط ارادی می گویند و اگر بدون طرح و برنامه ریزی قبلی صورت گرفته باشد آن را ارتباط غیرارادی می نامند
۲. ارتباط رسمی و ارتباط غیررسمی: منظور از ارتباط رسمی آن دسته از روشهای ارتباطی است که در سطحی وسیع و در محیطهای رسمی صورت می گیرد. ارتباط غیررسمی به آن نوع ارتباطی گفته می شود که بین دو نفر یا دو گروه به طور عاد غیررسمی اتفاق می افتد. این گونه ارتباط معمولأ صمیمانه تر و عمیق تر از ارتباط رسمی است.
۳. ارتباط مستقیم و ارتباط غیرمستقیم: ارتباط مستقیم ارتباطی است که بدون واسطه بین شخص فرستنده و گیرنده پیام ایجاد می شود. ارتباط غیرمستقیم یا با واسطه - برخلاف ارتباط مستقیم چهره به چهره نیست و جنبه شخصی ندارد؛ زیرا معمولا در چنین ارتباطی، فرستنده و گیرنده پیام یکدیگر را نمی شناسند؛ مانند مؤلف و خوانندگان یک کتاب.
۴. ارتباط فردی و ارتباط جمعی: ارتباط فردی یا خصوصی ارتباطی است که معمولا بین دو یا چند نفر به وقوع می پیوندد و بیشتر حالت مستقیم و شخصی دارد. ارتباط جمعی ارتباطی است که بین یک نفر با یک گروه یا گروهی با گروه کثیری برقرار می شود که ممکن است مستقیم یا غیرمستقیم باشد؛ مانند سخنرانی در سالنهای پر جمعیت.
۵. ارتباط یک طرفه و ارتباط دو طرفه: وقتی انتقال پیام از فرستنده شروع و به گیرنده ختم شود و گیرنده نسبت به مفاهیم پیام واکنشی به فرستنده نشان ندهد ارتباط را یک طرفه یا یک جانبه گویند؛ مانند ارتباط از طریق تلویزیون و رومه. ارتباط دو طرفه یا دو جانبه ارتباطی است که پیوسته نقش فرستنده و گیرنده در جریان ارتباط عوض میشود و فعالیتهای ارتباطی بعدی براساس واکنش گیرنده و فرستنده پیام تعیین می شود مانند ارتباط مستقیم معلم و شاگرد در کلاس درس.
۶. ارتباط کلامی و ارتباط غیر کلامی: وقتی در جریان یک ارتباط، پیامها به صورت رمزهای کلامی انتقال می یابند آن ارتباط را کلامی گویند. مانند بحث و گفتگوی یک فرد با فرد یا افرادی دیگراما هر گاه پیام به صورت علایم یا رمزهای غیر کلامی (حرکات دست، چشم، رنگ، صدا و غیره) انتقال یابد ارتباط را غیر کلامی گویند مانند برقراری ارتباط با راننده از طریق علایم راهنمایی و رانندگی.
عوامل اصلی در یک ارتباط:
الف) منبع و فرستنده پیام: در همه الگوهای ارتباطی از منبع و فرستنده پیام به عنوان یک سازه اصلی و مؤثر یاد شده است که بدون آن ارتباطی صورت نخواهد گرفت. منبع و فرستنده می توانند مستقل از هم با در هم تنیده و ادغام شده باشند. اعتبار منبع، طرز فکر، گرایش و رمز گذاری فرستنده در تعیین نوع پیام و نحوه ارسال آن نقش اساسی دارند. منبع هرچه غنی تر و از محتوای علمی بیشتری برخوردار باشد معتبر تر و تأثیر پیامش بیشتر خواهد بود.
ب) پیام: پیام یک تولید عملی و فیزیکی از منبع رمز گذار است (برلو،۱۹۶۶)که ممکن است به شکلهای مختلف مانند موجی در هوا، جوهری روی کاغذ، یا هر نوع علایمی که قادر به تفهیم معنی باشد، ظاهر شود. صحبتها، نوشته های نقاشیها، حرکات بدن، حالات چهره همه این ها شکل های مختلفی از یک پیام اند.
ج) گیرنده پیام: عامل اصلی دیگری که در جریان ارتباط باید مورد توجه قرار گیرد مقصد یا گیرنده پیام است. گیرندگان پیام در فرایند ارتباط به هیچ وجه حالت انفعالی ندارند. آنها از میان پیامهای مختلف به آنچه که می خواهند و با نیازشان انطباق دارد توجه و آن را دریافت می کنند. به عبارت دیگر معلومات، اطلاعات، نگرشها، گرایش ها، اندیشه ها، مهارتها و ویژگیهای اجتماعی - فرهنگی آنان نحوه دریافت و ادراک و واکنش شان را نسبت به یک پیام خاص مشخص می کند.
ارتباط به عنوان یک عامل مؤثر در فرایند آموزش:
اگر ارتباط را فرایند انتقال پیام از فرستنده به گیرنده به منظور تأثیر، کنترل و هدایت تصور نماییم، و تدریس را ایجاد شرایط مطلوب تغییر از سوی معلم بدانیم، بدون تردید مفاهیم ارتباط و تدریس دارای وجوه مشترک زیادی خواهند بود. اگر دقیقا این دو مفهوم را معادل یکدیگر ندانیم، حداقل باید قبول کنیم که ایجاد شرایط مطلوب یادگیری در کلاس درس بدون فراهم کردن زمینه ارتباط مؤثر ممکن نخواهد بود. به عبارت ساده تر، تدریس مؤثر در فرایند یاددهی-یادگیری نیازمند یک ارتباط درست بین یاددهنده و یادگیرنده است. معلم چگونه می تواند در فکر، عقیده و رفتار شاگردانش تغییر ایجاد کند اگر از دانش ارتباط بی بهره باشد. اصلاح و تقویت عوامل مؤثر در یادگیری، بستگی به شناخت نوع پیام، چگونگی انتقال آن، و نحوه باز خور یادگیرنده نسبت به پیام دارد. یاددهنده باید تمام عناصر ارتباط و کارکرد آنها را بشناسد، زیرا او عامل اصلی انتقال پیام، ارتباط سودمند و هدایت کننده رفتار یادگیرنده در کلاس درس است.(شعبانی،1371).
جمع بندی ونتیجه گیری:
ارتباط عبارت است از فرایند انتقال و تبادل افکار، اندیشه ها، احساسات و عقاید دو فرد یا بیشتر با استفاده از علایم و نمادهای مناسب به منظور تحت تأثیر قرار دادن، کنترل و هدایت یکدیگر. با توجه به راههای مختلف برقراری ارتباط، می توان آن را به صورت ارادی و غیر ارادی، رسمی و غیررسمی، کلامی و غیر کلامی، مستقیم و غیر مستقیم، فردی و جمعی و یک طرفه و دو طرفه تقسیم کرد. در تمام ارتباطات سه عنصر اصلی یعنی منبع فرستنده پیام پیام و گیرنده پیام وجود دارد. معلم با تجربه و آشنا با مسائل تربیتی هرگز خود را بی نیاز از آشنایی با مفاهیم علمی ارتباط نمی داند؛ زیرا ایجاد شرایط تغییر مطلوب در مدرسه و کلاس درس بدون فراهم کردن زمینه ارتباطی مؤثر امکان پذیر نخواهد بود.
منابع:
فارسی:
ساروخانی، باقر (۱۳۶۷)؛ جامعه شناسی ارتباطات؛ تهران :انتشارات اطلاعات.
شعبانی، حسن (۱۳۷۱)؛ مهارت های آموزشی و پرورشی (جلد اول: روش ها و فنون تدریس)؛ تهران: انتشارات سمت.
معتمد نژاد، کاظم (۱۳۵۵)؛ وسایل ارتباط جمعی؛ تهران: انتشارات دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی
انگلیسی:
Agee, W.K and E.Emery (1976); introduction to mass communication; new york: harper and row.
Berlo,D.K.(1996); the Process of communication; new york: holt, reinhart and winston inc.
درباره این سایت